Bu yaxınlarda “Facebook” səhifəmdə belə bir status yazmışdım ki, müstəqillik illərində ədəbiyyatımızdan başqa heç bir sahə özünün gələcəyə baxan nəslini yetişdirə bilməyib.
Oxuyanların bəziləri gülüş, bəziləri qəzəb, bəziləri də təəssüf emojiləri ilə qarşılamışdı bu sözləri. Bu yazımızda niyə bu fikirdə olduğuma aid bir neçə səbəb göstərməyə çalışacağam.
Tənqid ruhunun zühuru
İslam tarixçiləri Hz. Aişənin güclü yaddaşı və qavrama bacarığına görə Hz. Məhəmmədin danışıq və davranışlarındakı məqsədləri Qurana nəzərən görə və dəyərləndirə bilən müstəsna bir şəxsiyyət hesab edirlər. Onu həqiqətin ortaya çıxması üçün göstərdiyi cəsarətə görə müsəlman tənqid ruhunun formalaşmasında vacib rol oynadığını düşünürlər. Qərbdə bu ruhun zühuru daha qədimlərə Yunanstanda allahlar dövrünün “yeyib-içən oğlanı” deyə biləcəyimiz Dionisin eyş-işrət məclislərindən başlayaraq Aristofanın komediyalarına keçid edən, Orta əsrlərdə təlxəklər və karnavallara çevrilən, modern satiranın atası Cefri Çoserdə, Renessansın müjdəçisi Boccaçonun “Dekameron”unda, daha sonra Rabledə, Şekspirdə Servantesdə, XVII əsrdə Molyer və XIX əsrin sonlarına doğru Dikkens, Şou, Çexov, Qogol və Uayld kimi müəlliflərdə yaşayan bu ruh, Bekket və İonesco kimi absurdistlərdə və yeni yaranan sənət cərəyanlarında mədəni insanın keşiyini çəkdi.
Şərqdə bu ruh Molla Nəsrəddin və Bektaşi lətifələrinin şifahi sarkazmından daha uzağa gedə bilmədi. Bizə gəldikdə isə bu ruh maarifçilik dövründə birdən-birə “od tutub qırmızı atəşlə” parlasa da sonradan xalqın və sovet senzurasının dəstəyi ilə öləziyərək ancaq öz əllərini qızdıracaq bir sönüklüyə həsləndi.
“…roman yaradılışın fərqli görünüşlərini öz tərzində, özünəməxsus məntiqlə bir-bir kəşf etdi: Servantes və müasirləri ilə birlikdə özünə “macəra nədir” deyə sualını verdi; Samuel Riçardsonla “Daxili aləmdə baş verənləri” araşdırmağa, duyğuların gizli həyatını ortaya çıxarmağa başladı; Balzakla insanın tarixə kök atmasını kəşf etdi; Floberlə o vaxta qədər gündəlik həyat üçün “igcognita” (kəşf edilməmiş) olan “terra”nı (torpaqları) axtarmağa yollandı;
Tolstoyla insanın qərar və hərəkətlərində ağlasığmazlığın təsiri üzərində baş sındırdı. Zamanı təhlil etdi: Marsel Prustla yaxalanmayan keçmiş anı; Ceyms Coysla yaxalanmayan indiki anı “yaxaladı”. Tomas Mannla zamanın dərinliklərindən gələrək uzaqdan addımlarımıza istiqamət verən miflərin rolunu mühakimə etdi. Və sair və sair…”, – deyən Milan Kundera bu sözlərlə nəcib bir şəkildə ədəbiyyatı Avropa tarixinə qarşı qoyur və böyük bir nəzakətlə iddia edir ki, dörd əsrlik Avropa tarixi ədəbiyyatın, xüsusilə romanın arxasınca yürüyüb.
Azərbaycan insanın tarixən yenilənməsi hadisəsi də az-çox ədəbiyyatda baş verib. Axundov Azərbaycan insanına ictimai-tarixi gülüşün növlərini öyrətdi, Cəfər Cabbarlıda o yaşamağa məcbur olduğu dünyanı mühakimə edirdi (sovet ədəbiyyatında bizim insan heç bir milli məqsədi və siması olmayan idxal insan maketi kimi təqdim olunur), müstəqillik dövrünün Həmid Herisçi qələmi ilə yazılan bulanıq nəsrində isə o, yaxasını özünə aid olmayan tarixin əlindən qoparıb, “itkin düşən zamanın” Prustsayağı axtarışına başladı. Ədəbiyyatımızdakı azərbaycanlılar həyatımızdakılardan bir addım öndə oldular. Novruzəli poçt qutusuna məktub atmağı ilk dəfə bədii hekayədə öyrəndi.
İnsanı ilk dəfə tarixin və cəmiyyətin içində öyrənən Marks deyirdi ki, filosoflar həmişə dünyanı izah edirlər, halbuki vacib olan dünyanı dəyişdirməkdir. Marksın filosofların boynuna qoyduğu bu günahı mən bütünlüklə öz mədəniyyətimizin üstünə atıram. Çünki ədəbiyyatımızdan fərqli olaraq, mədəniyyətimizin digər sahələri Azərbaycan insanını dəyişdirməyə yox, uyğunlaşdırmağa can atıb həmişə.
Fikrimi izah edə bilmək üşün “biz” ilə “insan” arasında xəyali bir sədd çəkəcəyəm. “Biz” başqa şeydi, “insan” başqa şey. “İnsan”a aid elə ideyalar var ki, onu “biz”ə tətbiq etsək, çox şey itirərik. Məsələn, kommunizm “insan”a aid humanist bir düşüncədir, amma o “rusa” aid olanda Stalin şəklində obrazlaşır və rusu, rusa bağlı olan hər şeyi məhv etməyə başlayır.
Yaxud kosmopolitizim “insan”a aid düşüncədir, amma onu “biz”ə aid etsək, olan-qalan torpaqlarımızı da itirərik. “Biz” “insan”dan özümüzə lazım olanları götürürük. Yenə məsələn, XX əsrin əvvəllərində, allahın yerini tutmuş insanın nə qədər axmaq olduğuna iki dünya müharibəsində şahid olan Avropa aydınları ağlın şizofrenik oyanıqlığını yatırtmaq üçün onu yuxu ilə qarışdırmağa can atırdılar (sürrealistlər).
Oskar Şlemmer, Vasiliy Kandinskiy, Herman Hesse, Cozef Albers kimi sənət adamlarının əlimyandıda reallığı inkar edən utopiya axtarışları onları Şərq mistitizminə aparıb çıxarmışdı.
“Biz”i burda məhv edən mistitizm Avropa insanını xilas edəcəkdi. Bu axtarışları ilə Avropa öz “biz”ini “insan”dan ayırırdı. “İnsan”laşmaq ona fəlakət gətirmişdi.
Biz də özümüzü insan kontekstində nəzərdən keçirəndə nəzərə almalıyıq; nə üçün? Məsələn, insanı öldürmək olmaz, bəs erməni əsgərini? Biz bu suala insan kontekstində cavab axtarmağa başlasaq, erməni əsgəri gəlib Salyan bazarında xalqı qıracaq. Ona görə məcburuq bu suala “insan” kontekstində yox, “biz” kontekstində cavab axtaraq.
Azərbaycan ədəbiyyatı həmişə (sovet dövrü istisna) bizi “biz” kontekstində araşdırıb, məsələn, intellektual elita rusdilli olmağı ilə, yəni “biz”dən çox, “insan” olmağı ilə öyünəndə, hətta bizi “biz” olduğumuz üçün “çuşka” adlandıranda ədəbiyyatımız “biz”i biz edən dilə sahib çıxıb.
İntellektual elita rus dilindən bizi dəyişdirmək üçün deyil, rusa uyğunlaşdırmaq üçün istifadə edirdi. Amma məsələn, Cəfər Cabbarlı “Oqtay Eloğlu” ilə “biz”i öz “çuşka” dilimizdə dəyişdirmək istəyirdi. Uyğunlaşdırıldığımız mühitdən çıxarmağa çalışırdı.
Başqa bir misal. Əgər ədəbiyyatşünaslıq elmimiz “bizi” Orta əsrlərdə uyğunlaşdırıldığımız mühitdən çıxarıb dəyişdirmək istəyən Nəsimini müsəlman Şərqinə deyil, “bizə” aid etməyi qarşısına məqsəd qoysaydı, indi “biz” daha fərqli “insan” olardıq. Amma o neynədi? Nəsimini “biz”dən alıb Şərqə verməyə çalışdı, onu ikinci dəfə edama göndərdi. Ədəbiyyatşünaslıq elmimiz ədəbiyyatımızın tam ziddinə getdi.
Nəsimi müsəlmanın öldürdüyü, inkar etdiyi “biz” idik, mədəniyyətimiz onu yenidən müsəlman etmək, ən azı, onu inkar olunduğu mühitə uyğunlaşdırmaq üçün əlləşdi. Bu, “biz”ə lazım idimi?
Bu gün də eyni proses gedir, mədəniyyətimiz azərbaycanlını “biz” kontesktində araşdıran ədəbiyyatımızı “çuşka” hesab edir, Azərbaycan insanını “biz” yox, “insan” kontekstində nəzərdən keçirmək istəyir. “Biz” olmadan “insan” olmaq bizə nə dərəcədə lazımdı? Tövrat niyə yəhudiləri “insan”dan ayırırdı, Məhəmməd peyğəmbər niyə ərəbləri möminlərdən ayırırdı? Atatürk niyə türkləri müsəlmanlardan ayırırdı? Tarix “biz” olanı “insan” olandan ayıranların tərəfində deyilmi?
Yuxarıda Azərbaycan sovet ədəbiyyatının bizim insanı heç bir milli məqsədi və siması olmayan idxal insan maketi kimi təqdim etdiyini yazdım. Bu onun nəticəsi idi ki, sovet ədəbiyyatı partiya qərarı ilə “biz”dən “insan” düzəltmək istəyirdi. Amma dünya kimi oxudu? “İnsan” olandan “qırğız olanı” düzəldən Aytmaytovu.
Qayıdaq yazının əvvəlindəki təndiq ruhu məsələsinə. Bu gün çağdaş ədəbiyyatımız sovet mirası olan “insan”ımızı “biz”ə çevirmək üçün bütün mədəni vasitələrə əl atır. Onu “biz” yox, “insan” edən dəyərlərini tənqid edir, onu “biz” olmağa qoymayan inancına “ilişir”, ondan “biz”dən başqa hər şey düzəltmək istəyən dünyəviliyinə sataşır. Ali Artun yazır ki, XX əsrin əvvəllərində Avropa aydınları sənətdə terrorizm mövqeyi tutmuşdular, (bu barədə geniş yazımız olacaq) Avropanı dağıdan düşüncəni dağıdırdılar. Bu gün bizim ədəbiyyat da, hardasa, buna bənzər bir mövqeyə sahibdir; Azərbaycanı dağıdan düşüncəni dağıtmaq. Amma meydanda təkdir. Azərbaycanlının “biz” yox, “insan” olmağı bizdən başqa hamının işinə yarayır. Ona görə də Azərbaycanda “biz” olana yox, “insan” olana kənardan dəstək var. “İnsan” olan azərbaycanlı “biz” olanın düşmənidir, onu belə təlimatlandırıblar.
Asif Atanın “insanlaşın, insanlaşdırın” şüarı “insanlaşa-insanlaşa” “hər tərəfdən öz torpaqları ilə sərhədlənən” bir məmləkət üçün bəlkə də vaxtsız çağırış idi. Sözsüz ki, Asif Ata bu sözləri mənəvi-fəlsəfi anlamda söyləyirdi, amma bu sözlər həm də imperializmin “rus əhmədlərinin” devzi idi. İngilislər iki yüz il hindlilərə bu gərənayı çaldılar.
Axundov “biz” olmayan bizə gülürdü, Cəlil, Sabir bizi “biz” olmadığımız üçün ələ salırdı, Cəfər Cabbarlı bizdəki “biz”in yerini göstərirdi, Həmid Herisçi sovet irsində “itkin düşən bizi” axtarırdı (axırda özü “itkin düşdü”).
Mən bu yolda ədəbiyyatımızı tək gördüyüm üçün yazmışdım o sözləri.
